Tarihi:
Tosya; Gaska, Hitit, Firigya, Kimmer, Lidya, İran, Roma, Bizans, Danişment, Çobanlar, Candarogulları Beyliği, Osmanlı, Moğol ve Selçuklu medeniyetleri sınırları içinde kalmış “Paflogonya” (Kastamonu) bölgesinin eski bir kazasıdır. Tosya halkının tarih içerisinde zaman zaman Orta Asya'dan Ana¬dolu'nun diğer bölgelerine göç edip yerleşmiş Türkler olduğu belirlenmiştir.
Tosya, tarihi süreç içerisinde “Kuzeybatı Anadolu”’da önemli bir kültür ve ticaret merkezi olarak bilinmektedir. Tosya adı ilk defa Prehistorik dönemlerde “Zoaka”, Bizans İmparatorluğu döneminde “Doccia” olarak kullanılmış, Türk fethinden sonra da “Tukıya” adıyla kullanılagelmiştir. Tosya adını, Bizans döneminde kullanılan adı “Doceia”dan almıştır.
Tosya'nın kuruluş tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte arkeolojik kazılardan elde edilen bulgulara göre yaklaşık dört bin senelik bir geçmişe sahiptir. Bulunduğu bölgeye (doğuda Kızılırmak, batıda Bartın Çayı, güneyde Aydost Dağları'nın Kızılırmak ile birleştiği saha) M.Ö. 7. yüzyılda hüküm sürmüş Yunan hükümdarı Homeros döneminde “Paflagonya” denildiği bilinmektedir. Tosya adını Bizans İmparatorluğu döneminde kullanılan adı “Doceia”dan almıştır.
1830 (Rumî 1250) tarihli nüfus kayıtlarına göre bu günkü Tosya Kazası hudutları dâhilinde Tosya ve Saz olmak üzere iki kazaya rastlanmaktadır. “Tosya”, Kastamonu vilayetine bağlı 30 mahalle 41 köy, “Saz” kazası ise Çorum'a bağlı 9 köyden ibaret olup, ilçenin yeri “Kuşçular” ve “Çakal köyü” arasında kaydedilmiştir.
1880 (Rumî 1300) tarihine ait kayıtlarda yalnız Tosya kazası görülmekte, Saz kazasından bahsedilmemektedir. Saz kazasına bağlı köylerin de Tosya kazasına bağlı olduğu görülmekte-dir. Bundan da Saz kazasının 1830 ile 1880 yılları arasında Tosya kazasına bağlandığı anlaşılmaktadır. Bu kayıtlarda, Tosya 16 mahalle ve 41 köyden oluşmaktadır.
1904 (Rumî 1320) yılından sonra “Yerkuyu köyü” Ilgaz kazasına, “Arak”, “Beygircioglu” ve “Ügüz” köyleri “Kargı kaza”sına bağlanmış; “Musa”, “Keçeli” köyleri “Taşköprü kaza”sından, “Gövdecik” ve “Bürük” köyleri Kastamonu vilayetinden Tosya kazasına geçmiş; bazı köy parçaları da müstakil köy haline gelmiştir.
“Ortalıca” ve “Karaköy” köyleri 1935 yıllarında “Kargı” kazasına, 1948 yılında da Kargı kazasından tekrar Tosya kazasına bağlanmıştır. Bu günkü durumda Tosya ilçesi 23 Mahalle, 53 köyden ibarettir.
Milli Mücadele yıllarında eli silah tutan Tosya’lılar cephede savaşırken geriye kalanlar cepheye silah ve mühimmat sevkıyatında bulunmuşlardır. Tosya, işgale uğramamış olmasına rağmen, Kuva-i Milliye’ye her türlü desteği sağlamış; Sakarya ve Başkomutanlık Meydan Muharebesi savaşlarında resmi kayıtlara göre 310 şehit vermiştir.
Coğrafi Yapısı:
İlin Güneydoğu ucunda yer alan Tosya İlçesininyüz ölçümü 1197 Km2 ile il alanı içinde %9.13’lük yer işgal eder. Il merkezine uzaklığı 77 km’dir.
Tosya ilçesi Karadeniz bölgesinin Bati Karadeniz bölümünde, Kastamonu iline bağlı bir ilçedir. İlçenin enlem ve boylamı 41 01 N. 34 03 E. dereceleridir.
Güneyi İskilip (Çorum), Güneybatısı Çankırı, Güneydoğusu Çorum Merkez, Doğusu Kargı (Çorum), Kuzeyi Taşköprü (Kastamonu), Kuzeybatısı Kastamonu Merkez, Batisi Ilgaz (Çankırı) ile çevrilidir.
Tosya ilçesinin orta kesimi Ilgaz dağları eteklerinden çıkarak Kargı ilçesinde Kızılırmak nehrine karışan Devrez çayı çevresindeki Alüvyonlu düzlükler kaplar. Bu ovanın kuzeyindeki dağlar Ilgaz dağlarının devamıdır. Ovanın güneyindeki dağlar, yüksek tepeler ve bu tepeler arasındaki düzlükler seklindedir.
İklim ve Bitki Örtüsü:
Kastamonu ili sınırları içerisinde iklim genellikle birbirinden ayrılan iki özellik gösterir. Karadeniz sahil kesiminde mutedil olmasına karşılık, iç kesimlerde (Tosya ve civarı) sert ve karasaldır. Buna sebep denize paralel yükseklikleri fazla olan İsfendiyar dağ silsilesinin iç bölge ile irtibatı kesmesindedir.
Kıs mevsimi her iki kesimde de yağışlı geçer. Senelik yağan yağmurun ortalama miktarı 460 mm.dir. Yıllık ortalama rutubeti % 61’dir. Don olayı bir ay kadar devam etmekte olup, toprağa nüfus derecesi ortalama 150 cm. dir.
Kuzey ve doğu rüzgarlarının etkisi altındadır. Yıldız, lodos ve poyrazdır. En soğuk günler Ocak ayında, en sıcak günler Temmuz ayında görülmektedir. Bu tarihe kadar en fazla sıcaklık 35,5 Maksimum, en soğuk gün ise - 18,4 minimum olarak tespit olunmuştur. Kış mevsimi genellikle kar yağışlı geçer. En çok Aralık, Ocak, Şubat aylarında yağmaktadır. Yağmur yağışı ise en fazla yağış Nisan - Mayıs aylarında, en az yağış Ağustos ayında görülmektedir.
Bitki örtüsü olarak 750-1000 metreler arasında yaprağını kışın döken geniş yapraklı ağaçlar, çalı şeklini almış dikenli bitkiler bunlar arasında meşe, dağ fındığı, karaağaç dere ve çay kenarında kavak, söğüt düz kurak yerlerde ardıç, geven karaçalı gibi çeşitli bitkiler 1000-1700 metre arasındaki iğne yapraklı ağaçlar bitki örtüsünü oluşturmaktadır.
Ayrıca şehrin 5 km. gerisini saran meyve ağaçları mevcut olup bunlardan en önemlisi, elma, armut, kiraz, şeftali, vişne, dut, kızılcık, ayva, gibi ağaçlarla üzüm bağları mevcuttur.
Dağlık kesimlerde orman örtüsü gürdür. Ormanlarında en çok Karaçam, Sarı çam, Gürgen, Kayın, Meşe ve köknar ağaçları bulunur.
İlçe merkezi Devrez çayının 6-6,5 Km. kuzeyinde Ilgaz dağlarının devamı olan Tosya dağı (Gavurdagi) nin güneydoğusu arasındaki düzlükte kurulmuştur.
İlçenin güneybatısında Hıdırlık tepesi denilen tepe vardır. Kuzey kesimi çıplak ve yüksek tepelerle çevrilmiştir. Yamaç kısımlarında eğim fazladır.
Şehrin bulunduğu arazinin en yüksek yeri deniz seviyesine göre 955 Metre, en alçak yeri 780 metre ve orta noktası da 854 metredir.